Restorative Justice: een nieuw pad naar gerechtigheid en herstel

Het blijft de rest van je werkzame tijd in de instelling als een donkere wolk tussen jullie hangen. Alle gedachten en scenario’s over wat je ermee had moeten doen, zijn door je hoofd gegaan, heb je met vriendinnen besproken en alles eindigt in alleen maar slechte scenario’s. Denk je. Want waarschijnlijk is één scenario niet in ogenschouw genomen. 

Dit soort situaties in allerlei varianten, ook ernstigere, zal jou zelf of een bekende vast wel eens zijn overkomen. Na alles wat er de laatste jaren naar voren is gekomen over seksueel of gendergerelateerd geweld weten we dat dit gedrag niet deugt en lijkt het dat we vooral aangifte of melding moeten doen bij vertrouwenspersonen, klachtenfunctionarissen of de politie, maar we weten ook dat het al gauw zijn woord is tegen dat van haar. Vooral in het strafrecht blijft bewijsbaarheid, ondanks de vernieuwing van de seksuele delicten, een lastig punt. Ook omtrent al die klachten- en strafrechtelijke procedures worden de laatste tijd veel kanttekeningen gezet: ze duren te lang, zijn te laat, de rapporten worden geheim gehouden, de bestuurders gaan er onhandig mee om. Kan dat niet anders en liefst beter?

In onze samenleving wordt het idee van gerechtigheid vaak geassocieerd met straf en vergelding: wie kwaad doet, verdient straf. Maar wat als we een andere benadering zouden overwegen, één die meer gericht is op herstel, genezing en verzoening? Restorative justice, ofwel herstelrecht, biedt een alternatief pad naar gerechtigheid, waarbij het herstellen van de materiële én emotionele schade en het versterken van gemeenschappen centraal staat. Hieronder vertel ik wat meer over de oorsprong, de ontwikkelingen en hedendaagse toepassing van deze innovatieve vorm van gerechtigheid.

Oorsprong 
Restorative justice vindt zijn wortels in inheemse rechtssystemen die al duizenden jaren geleden ontstonden. Inheemse gemeenschappen in o.a. Afrika, Amerika en Nieuw-Zeeland gebruikten traditionele vormen van conflictbemiddeling en gemeenschapsoverleg om schade te herstellen. Deze benaderingen waren gericht op het herstel van harmonie in de gemeenschap en het vinden van een oplossing die alle betrokkenen ten goede kwam. Rechtbanken bestonden niet, laat staan een gevangenis waar een pleger ver weg kon worden opgeborgen.

In de jaren ’70 van de vorige eeuw begon restorative justice in onze huidige westerse maatschappij op te komen als reactie op de beperkingen van het conventionele strafrecht. Criminaliteit werd vaak gezien als een misdaad tegen de staat (als vertegenwoordiger van de maatschappij) en de slachtoffers werden vaak over het hoofd gezien. De focus lag op straf voor de dader, zonder aandacht voor de emotionele, psychologische en materiële schade die de slachtoffers en de gemeenschap hadden geleden.

Het keerpunt kwam toen criminologen en activisten in Canada en Nieuw-Zeeland in de jaren ’70 en ’80 experimenten begonnen met herstelrecht, vooral in gevallen van minderjarige daders. Dit leidde tot meer gestructureerde programma’s, zoals slachtoffer-daderbemiddeling, en uiteindelijk tot een bredere erkenning van restorative justice als een waardevol alternatief voor traditionele strafrechtelijke processen.

De kernprincipes van restorative justice

Restorative justice of herstelrecht is gebaseerd op drie kernprincipes:
1. Betrokkenheid van alle partijen: restorative justice biedt een platform voor slachtoffers,       daders en de bredere gemeenschap om deel te nemen aan het proces van herstel. Slachtoffers krijgen de kans om hun ervaringen te delen en daders krijgen de mogelijkheid om verantwoordelijkheid te nemen voor hun acties.

2. Herstel van de schade: In plaats van te focussen op het straffen van de dader, richt restorative justice zich op het herstellen van de schade die is toegebracht aan het slachtoffer en de gemeenschap. Dit kan variëren van excuses tot financiële compensatie, of andere vormen van herstel die door de betrokkenen samen worden overeengekomen, veelal met een procesbegeleider.

3. Versterking van gemeenschappen: Een belangrijk doel van restorative justice is het herstellen en versterken van relaties binnen gemeenschappen. Het gaat niet alleen om de dader en het slachtoffer, maar om het herstel van de bredere gemeenschap (werkomgeving) die door de misdaad is getroffen.

Ontwikkelingen
Restorative justice is de afgelopen decennia sterk geëvolueerd en is nu wereldwijd een erkende benadering van gerechtigheid. In veel landen, zoals Nieuw-Zeeland, Canada en Noorwegen, is het een integraal onderdeel geworden van het jeugdrecht en ook al van het volwassen strafrecht. 

In Nederland begint voorzichtig ook een toenemende belangstelling voor herstelrecht te komen. HALT, de organisatie waar minderjarigen in eerste instantie terechtkomen als ze een strafbaar feit hebben gepleegd, werkt eigenlijk al zo. Eén van de kenmerkende activiteiten is die waar de jeugdige dader het slachtoffer zijn excuus zal moeten aanbieden. Hij of zij zal in gesprek moeten gaan met het slachtoffer en die persoon daadwerkelijk in de ogen moeten kijken.

Voor meerderjarigen bestaat in Nederland het systeem van Mediation in Strafrecht. De bemiddeling tussen dader en slachtoffer wordt dan ingebed in de activiteiten van het openbaar ministerie, dat volgt of de zaak tot genoegen van het slachtoffer wordt afgehandeld. Zo niet, dan kan alsnog de ‘gewone’ route gevolgd worden. 

De organisatie ‘Perspectief herstelbemiddeling’ is de door justitie in het leven geroepen instantie die nu de gesprekken faciliteert en organiseert. Alles wat op hun website¹⁾ staat hoef ik hier niet te herhalen, het is beter daar zelf een kijkje te nemen. Zij worden sinds kort ook standaard betrokken bij de aangiften van seksuele delicten. Overigens heeft iedereen die aangifte doet bij de politie het recht om deze werkwijze aangeboden te krijgen voor alle delicten. (o.b.v. art. 51h Strafvordering)

Wat ik expliciet wil benoemen is dat uit ervaringen en onderzoeken de voordelen van het toepassen van herstelrecht alleen maar positief blijken te zijn. Door de zorgvuldige voorbereidingen is de slagingskans van de bemiddeling zeer hoog en daarmee ook de winst voor het slachtoffer. Veel vragen waar slachtoffers anders mee blijven worstelen worden opgehelderd en de kans dat een slachtoffer beschadigd raakt door de formaliteiten in de andere procedures neemt af. En daarmee levert het een enorme (mentale) gezondheidswinst op. De mentale belasting wordt veelal erg onderschat na een delict en wordt ook meestal niet opgelost in de huidige procedures van het standaardstrafrecht. Ondanks de rechten van het slachtoffer bij bijvoorbeeld een rechtszitting, komt er meestal geen antwoord op de vragen die er leven. Het is een éénrichtingsverkeer waarbij, letterlijk, de partijen elkaar niet recht in de ogen (kunnen) kijken.

Iemand die veel bij dit soort processen aanwezig is, vertelde ooit dat het in de ogen kijken van een slachtoffer een ‘grotere straf’ is dan naar je schoenen te staren in een rechtszaal en je advocaat het woord te laten doen. En zo’n ervaring, van een slachtoffer daadwerkelijk in de ogen te moeten kijken, levert blijkens vele onderzoeken op dat de recidive met soms wel tot 60% vermindert. Daarnaast blijkt uit Engels onderzoek dat de vermindering van kosten voor strafrechttoepassing en gezondheidszorg voor slachtoffers enorm is. Iedere geïnvesteerde pond leverde 14 pond op. Een resultaat waar voorlopig nog geen andere strafmaatregel tegenop kan. 

Stel je voor dat in het geval zoals in de inleiding is beschreven, een mediator was ingeschakeld, de dader eerlijk en oprecht excuses had aangeboden, het slachtoffer hem heel duidelijk had kunnen maken wat het met haar gedaan heeft en zij samen tot de conclusie hadden kunnen komen dat het eens en nooit weer was. Was dat dan niet veel beter geweest? De praktijk leert dat het écht zo kan lopen.

Herstelrecht ook in ernstige strafzaken
Eén van de grootste ontwikkelingen is de toepassing van restorative justice in ernstige strafzaken, zoals geweldsmisdrijven als verkrachting en zelfs moord. Het gesprek vindt dan veelal pas plaats in een latere fase van de strafuitvoering, maar ook hier heeft het al met vele voorbeelden bewezen tot mooie resultaten te kunnen leiden. Een beroemd voorbeeld is het adembenemende gesprek dat op film is nagespeeld met het echte slachtoffer in Ierland van een gruwelijke verkrachting The meeting ²⁾. 

In vrijwel al dit soort gevallen wordt gemeld dat de slachtoffers de controle over hun leven en gevoelens weer terug hebben gekregen. Zij zijn nu de krachtigere persoon geworden, waar ze eerst het slachtoffer waren. Veelal worden vrouwen die dit hebben meegemaakt zelf grote pleitbezorgers van deze werkwijze. Zo ook Sonja Graansma, onze medeSoroptimist en ervaringsdeskundige. Zie haar verhaal op haar website ³⁾ of luister haar podcast ⁴⁾. 

En dan bestaan er sinds kort ook de ‘herstelcirkels’. Sonja Graansma heeft dat vanuit de Stichting Restorative Justice ontwikkeld en dit wordt nu toegepast via de organisatie voor Slachtofferhulp. Na een heftige gebeurtenis weet je omgeving vaak niet goed hoe daarmee om te gaan. Met deze werkwijze wordt ook hen daarin steun geboden.

Restorative justice wordt ook steeds vaker toegepast buiten de strafrechtelijke context, zoals op scholen en werkplekken, waarmee conflicten op een constructievere manier worden opgelost. In plaats van disciplinaire maatregelen zoals schorsingen, biedt herstelrecht kinderen en volwassenen de kans om te reflecteren op hun gedrag en een actieve rol te spelen in het goedmaken van de schade die ze hebben veroorzaakt. En het mooiste voorbeeld van toepassing van die principes vindt plaats in Jongerenrechtbanken op scholen. Zie daarvoor hun website 5).
Er bestaan in Nederland ook zogenoemde ‘Eigen krachtconferenties’. Daarmee zijn zeer positieve resultaten behaald bij partnergeweld: in 80% van de partnergeweldzaken lukte het slachtoffers om grenzen te stellen aan het geweld door deze conferenties waarbij ook familie of andere vertrouwde personen meewerken.

De toekomst van herstelrecht
Restorative justice blijft evolueren, de toekomst ziet er veelbelovend uit. Nu steeds meer mensen en instellingen deze benadering omarmen, groeit het bewustzijn dat gerechtigheid niet alleen gaat om vergelding, maar ook om het herstellen van relaties en het genezen van wonden. Zo is in Leuven nu zelfs het concept Restorative City ontwikkeld en worden in Nederland daarvoor nu ook de eerste ontwikkelingsstappen gezet. Bij die ontwikkelingen wordt een breed palet van instanties betrokken bij het toepassen van herstelrecht, zodat het steeds gewoner wordt om die werkwijze te hanteren. Het gaat bijvoorbeeld over de gemeente, scholen of verenigingen.
Het is algemeen bekend dat met alléén het toepassen van Strafrecht en het uitvoeren van straffen in gevangenissen de wereld er niet beter van wordt. Herstelrecht is niet de oplossing voor elke conflictsituatie, maar het biedt een waardevolle aanvulling op wat gerechtigheid kan zijn. 

Heb je even tijd en wil je zien hoe het in een film precies wordt uitgewerkt, kijk dan deze film met korting 6) voor € 2,49 (waarschuwing; toen ik hem zag in het filmhuis was er niemand in de zaal die het droog hield).

Nienke Feenstra, 
voorzitter van de Stichting 
Restorative Justice Nederland


Noten
1) website perspectief herstelbemiddeling: https://perspectiefherstelbemiddeling.nl
2) website The Meeting film: https://themeetingfilm.com
3) website Sonja Graansma: https://sonjagraansma.nl/   
4) podcast Sonja Graansma: https://prisonshow.podbean.com/e/194-losse-haren-leven-na-verkracting-sonja-graansma-over-haar-boek/
5) website Jongerenrechtbanken: https://jongerenrechtbanken.nl/
6) link met trailer én kortingscode voor de film ‘ Je Verrai Toujours Vos Visages’: https://perspectiefherstelbemiddeling.nl/wie-zijn-wij/nieuws/bekijk-nu-je-verrai-toujours-vos-visages-online-met-korting

Uit De Soroptimist 91-3 november 2024